Araştırma deseni, araştırma problemini etkili bir şekilde ele almak için çalışmanın farklı bileşenlerini tutarlı ve mantıksal bir şekilde birleştirmek üzere seçtiğiniz genel stratejidir. Veri toplama, ölçme ve analiz için bir yol haritası (blueprint) oluşturur.

• Araştırma Sorusu/Hipotez: Desenin neyi cevaplayacağını veya test edeceğini belirler.
• Değişkenler: Hangi değişkenlerin inceleneceği ve nasıl tanımlanacağı.
• Katılımcılar/Örneklem: Kimlerin veya neyin inceleneceği.
• Veri Toplama Yöntemleri: Verilerin nasıl toplanacağı (anket, deney, gözlem vb.).
• Veri Analiz Yöntemleri: Toplanan verilerin nasıl analiz edileceği (istatistiksel testler, içerik analizi vb.).

• Uygunluk: Araştırma sorusuna ve amaçlarına en uygun olmalıdır.
• Geçerlilik: İç ve dış geçerliliği sağlamalıdır (bulguların ne kadar doğru ve genellenebilir olduğu).
• Güvenilirlik: Tutarlı ve tekrarlanabilir sonuçlar üretmelidir.
• Objektiflik: Yanlılığı (bias) en aza indirmelidir.

• Objektiflik: Araştırmacının öznelliğini en aza indirmeyi hedefler.
• Sayısal Veri: Sayılarla ifade edilebilen veriler toplar.
• Hipotez Testi: Önceden belirlenmiş hipotezleri test eder.
• Genellenebilirlik: Örneklemden elde edilen bulguları daha geniş bir popülasyona genellemeyi amaçlar.

• 1. Betimsel (Descriptive) Desenler:

  Bir popülasyonun veya olgunun özelliklerini tanımlamayı amaçlar. "Ne?", "Nedir?" sorularına cevap arar. Neden-sonuç ilişkisi kurmaz.

  Örnek: Anket araştırmaları, gözlemsel çalışmalar.
• 2. Korelasyonel (Correlational) Desenler:

  İki veya daha fazla değişken arasındaki ilişkiyi inceler. "İlişki var mı?", "İlişkinin yönü ve gücü nedir?" sorularına cevap arar. Neden-sonuç ilişkisi kurmaz.

  Örnek: Antrenman hacmi ile sakatlık oranları arasındaki ilişkiyi inceleme.
• 3. Nedensel-Karşılaştırmalı (Causal-Comparative) Desenler:

  Mevcut gruplar arasındaki farkları inceleyerek olası neden-sonuç ilişkilerini araştırmayı amaçlar. Bağımsız değişken manipüle edilmez.

  Örnek: Farklı spor branşlarındaki sporcuların (örn: basketbol vs. voleybol) reaksiyon zamanları arasındaki farkları karşılaştırma.
• 4. Deneysel (Experimental) Desenler:

  Bağımsız değişkeni manipüle ederek ve diğer faktörleri kontrol altında tutarak neden-sonuç ilişkisi kurmayı amaçlar. En güçlü neden-sonuç kanıtını sunar.

  Örnek: Yeni bir antrenman programının performans üzerindeki etkisini test etme.

• Öznellik: Katılımcıların deneyimlerine ve bakış açılarına odaklanır.
• Sayısal Olmayan Veri: Görüşmeler, gözlemler, dokümanlar gibi metinsel veya görsel veriler toplar.
• Derinlemesine Anlama: Olguların karmaşıklığını ve bağlamını anlamayı hedefler.
• Tümevarımsal Yaklaşım: Verilerden yola çıkarak teori veya hipotez geliştirir.

• 1. Fenomenoloji (Phenomenology):

  Bireylerin belirli bir olguya (örn: sakatlık, başarı, akış deneyimi) ilişkin "yaşanmış deneyimlerini" derinlemesine anlamayı amaçlar.

  Örnek: "Elit bir sporcunun kariyerindeki büyük bir sakatlık sonrası geri dönüş sürecindeki deneyimleri."
• 2. Etnografi (Ethnography):

  Belirli bir grubun veya topluluğun kültürünü, inançlarını, davranışlarını ve sosyal etkileşimlerini doğal ortamında uzun süreli gözlem ve katılımla inceler.

  Örnek: "Bir futbol takımının soyunma odası kültürü ve takım içi iletişim dinamikleri."
• 3. Durum Çalışması (Case Study):

  Tek bir birey, grup, olay, organizasyon veya topluluğun derinlemesine ve kapsamlı bir şekilde incelenmesidir. Amacı, o "durum" hakkında zengin ve detaylı bilgi sağlamaktır.

  Örnek: "Olimpiyat şampiyonu bir sporcunun kariyer gelişimindeki kritik dönüm noktaları ve başarı faktörleri."
• 4. Gömülü Teori (Grounded Theory):

  Toplanan verilerden yola çıkarak, bir olguya ilişkin yeni bir teori veya kavramsal çerçeve geliştirme. Teori, veriye "gömülüdür".

  Örnek: "Genç sporcularda sporu bırakma nedenlerine dair bir teori geliştirme."

Karma yöntem araştırması, bir çalışmada hem nicel hem de nitel veri toplama ve analiz yöntemlerinin entegre edildiği bir yaklaşımdır. Amacı, tek bir yöntemin sağlayabileceğinden daha kapsamlı bir anlayış elde etmektir.

• Daha Kapsamlı Anlama: Nicel verilerle "ne" ve "ne kadar" sorularına, nitel verilerle "neden" ve "nasıl" sorularına cevap verir.
• Bulguları Doğrulama (Triangulation): Bir yöntemin bulgularını diğer yöntemle teyit ederek sonuçların güvenilirliğini artırma.
• Açıklama ve Keşif: Nicel bulguları nitel verilerle açıklama veya nitel bulgularla yeni hipotezler geliştirme.
• Teori Geliştirme: Daha sağlam ve kapsamlı teoriler oluşturma.

• 1. Açıklayıcı Sıralı (Explanatory Sequential):

  Önce nicel veri toplanır ve analiz edilir (QUANT), ardından nitel veri toplanır ve nicel bulguları açıklamak için analiz edilir (qual). (QUANT → qual)

• 2. Keşfedici Sıralı (Exploratory Sequential):

  Önce nitel veri toplanır ve analiz edilir (QUAL), ardından nitel bulguları genellemek veya test etmek için nicel veri toplanır ve analiz edilir (quant). (QUAL → quant)

• 3. Yakınsak Paralel (Convergent Parallel):

  Nicel ve nitel veriler aynı anda toplanır ve ayrı ayrı analiz edilir, ardından bulgular birleştirilir ve karşılaştırılır. (QUANT + QUAL)

Araştırma etiği, araştırmacıların çalışmalarını ahlaki ve sosyal açıdan sorumlu bir şekilde yürütmelerini sağlayan bir dizi ilkedir. Katılımcıların korunmasını, araştırmanın bütünlüğünü ve bulguların sorumlu bir şekilde kullanılmasını garanti eder.

• 1. Katılımcılara Saygı (Respect for Persons):

  Bireylerin özerkliğine saygı duyulması ve araştırmaya katılıp katılmama konusunda özgürce karar verme haklarının korunması (Bilgilendirilmiş Onam). Ayrıca, özerkliği kısıtlı olan (örn: çocuklar, zihinsel engelliler) veya savunmasız grupların özel olarak korunması.

• 2. Yararlılık (Beneficence):

  Araştırmanın potansiyel faydalarının, potansiyel risklerden daha ağır basması. Katılımcılara zarar vermekten kaçınma (non-maleficence) ve onların refahını sağlama yükümlülüğü.

• 3. Adalet (Justice):

  Araştırmanın faydalarının ve yüklerinin katılımcılar arasında adil bir şekilde dağıtılması. Belirli grupların haksız yere hedef alınmaması veya araştırmanın potansiyel faydalarından mahrum bırakılmaması.

Etik kurul, insan katılımcılarla yapılan araştırmaları gözden geçirmek ve onaylamak üzere oluşturulmuş bağımsız bir komitedir. Temel amacı, araştırma katılımcılarının haklarını, güvenliğini ve refahını korumaktır.

• Rolü: Araştırma protokollerini etik uygunluk açısından inceler, risklerin en aza indirilmesini ve faydaların en üst düzeye çıkarılmasını sağlar.
• Üyeleri: Bilim insanları, etik uzmanları, hukukçular ve toplum temsilcilerinden oluşur.

Bir araştırma yapmadan önce etik kurula başvurmak ve onay almak zorunludur. Bu süreç genellikle şunları içerir:

• Araştırma Protokolü: Çalışmanın amacı, yöntemi, katılımcıları, veri toplama prosedürleri, potansiyel riskler ve faydaları içeren detaylı bir plan.
• Bilgilendirilmiş Onam Formu: Katılımcılara sunulacak, çalışmanın tüm detaylarını açıklayan belge.
• Onay Süreci: Kurulun protokolü incelemesi, gerekli görülen değişiklikleri talep etmesi ve nihai onayı vermesi.

Bilgilendirilmiş onam, bir araştırma katılımcısının, çalışma hakkında tüm ilgili bilgileri aldıktan sonra gönüllü olarak katılmayı kabul etmesi sürecidir. Bu, sadece bir form imzalamak değil, aynı zamanda bir iletişim sürecidir.

• Temel Unsurları: Çalışmanın amacı, prosedürler, potansiyel riskler ve faydalar, gizlilik ve anonimlik, gönüllülük ve çekilme hakkı, araştırmacının iletişim bilgileri.

Bilimsel yanıltma, araştırmanın yürütülmesi, gözden geçirilmesi veya sonuçlarının raporlanması sırasında yapılan, dürüstlük ve etik standartlardan sapan ciddi ihlallerdir. Genellikle üç ana kategoriye ayrılır:

• Fabrikasyon (Fabrication): Araştırma verilerini veya sonuçlarını uydurmak, var olmayan verileri kaydetmek veya raporlamak.
• Çarpıtma (Falsification): Araştırma materyallerini, ekipmanlarını veya süreçlerini manipüle etmek ya da verileri veya sonuçları değiştirmek veya atlamak, böylece araştırmanın kayıtlarda doğru bir şekilde temsil edilmemesi.
• İntihal (Plagiarism): Başkalarının fikirlerini, süreçlerini, sonuçlarını veya kelimelerini uygun atıf yapmadan sahiplenmek ve kendi eseri gibi sunmak.

İntihal, başkasına ait bir fikri, metni, görseli veya veriyi, kaynak göstermeden kendi çalışmanız gibi sunmaktır. Bilimsel yanıltmanın en yaygın ve en kolay tespit edilebilir türlerinden biridir.

• Doğrudan İntihal: Bir başkasının metnini kelimesi kelimesine kopyalamak.
• Mozaik İntihal: Birkaç farklı kaynaktan alınan cümleleri veya kelime öbeklerini bir araya getirerek yeni bir metin oluşturmak.
• Öz İntihal (Self-Plagiarism): Kendi daha önceki yayınlanmış çalışmanızı, yeni bir çalışma gibi sunmak veya uygun atıf yapmadan kullanmak.
• Kazara İntihal: Kaynak gösterme kurallarını bilmemekten veya dikkatsizlikten kaynaklanan intihal.

• Basit Tesadüfi Örnekleme:

  Evrendeki her birimin eşit seçilme şansına sahip olduğu yöntem. Kura çekme gibi tamamen rastgele seçim.

  Spor Örneği: Bir üniversitedeki tüm öğrencilerin listesinden rastgele 100 kişi seçerek fiziksel aktivite düzeylerini araştırma.
• Sistematik Örnekleme:

  Evren büyüklüğünün örneklem büyüklüğüne bölünmesiyle elde edilen aralıklarla seçim yapma (her k'ncı birim).

  Spor Örneği: Spor salonu üye listesinden her 10. kişiyi seçerek antrenman memnuniyeti anketi uygulama.
• Tabakalı Örnekleme:

  Evreni homojen alt gruplara (tabaka) ayırarak her tabakadan örneklem seçme.

  Spor Örneği: Futbol takımını mevkilere göre (kaleci, defans, orta saha, forvet) ayırarak her mevkiden belli sayıda sporcu seçme.
• Küme Örnekleme:

  Evreni doğal kümelere ayırarak rastgele seçilen kümelerden tüm birimleri alma.

  Spor Örneği: Şehirdeki spor kulüplerini rastgele seçerek seçilen kulüplerdeki tüm sporcularla çalışma.

• Amaçlı Örnekleme:

  Araştırmacının belirli kriterlere göre bilinçli olarak seçim yaptığı yöntem.

  Spor Örneği: Olimpiyat deneyimi olan elit sporcularla derinlemesine mülakat yapma.
• Kolayda Örnekleme:

  Ulaşılması en kolay olan bireylerden örneklem oluşturma.

  Spor Örneği: Spor salonundaki mevcut üyelerle anket yapma.
• Kartopu Örnekleme:

  Başlangıç katılımcılarının diğer potansiyel katılımcıları önermesi.

  Spor Örneği: Doping kullanımı gibi hassas konularda güvenilir kaynaklardan başlayarak diğer katılımcılara ulaşma.

• Etki Büyüklüğü (Effect Size):

  Beklenen farkın büyüklüğü. Küçük etkiler için daha büyük örneklem gerekir.

  Cohen's d değerleri: 0.2 (küçük), 0.5 (orta), 0.8 (büyük) etki
• Alfa Düzeyi (α):

  Tip I hata yapma olasılığı. Genellikle 0.05 olarak belirlenir.

  α = 0.05 → %5 hata ile yanlış pozitif sonuç bulma riski
• İstatistiksel Güç (1-β):

  Gerçek farkı tespit etme olasılığı. Genellikle 0.80 veya daha yüksek hedeflenir.

  Güç = 0.80 → %80 olasılıkla gerçek farkı bulabilme
• Varyabilite (Standart Sapma):

  Verilerin ne kadar dağınık olduğu. Yüksek varyabilite için daha büyük örneklem gerekir.

• G*Power Yazılımı:

  En yaygın kullanılan ücretsiz güç analizi programı. Farklı test türleri için örneklem hesaplaması.

• İstatistiksel Formüller:

  T-testi, ANOVA, korelasyon analizi gibi farklı testler için özel formüller mevcuttur.

• Pilot Çalışma Verileri:

  Küçük bir ön çalışmayla varyabilite tahmin edilerek ana çalışmanın örneklem büyüklüğü hesaplanır.

• Literatür Taraması:

  Benzer çalışmalardaki etki büyüklükleri referans alınarak hesaplama yapılır.

Araştırma Sorusu: "8 haftalık plyometrik antrenman programının dikey sıçrama performansına etkisi var mı?"

• Beklenen Etki: Literatürden %15 artış (orta etki büyüklüğü, d=0.6)
• Alfa Düzeyi: 0.05
• İstatistiksel Güç: 0.80
• Test Türü: Bağımsız gruplar t-testi
• G*Power Sonucu: Her grupta minimum 22 kişi (toplam 44 kişi)
• Kayıp Katılımcı Hesabı: %20 kayıp öngörüsüyle her grupta 28 kişi alınması

Çalışmada gözlenen değişimin gerçekten uygulanan müdahaleden kaynaklandığından emin olma derecesidir.

İç Geçerliği Tehdit Eden Faktörler:

• Tarih (History):

  Çalışma sırasında meydana gelen dışsal olayların sonuçları etkilemesi.

  Örnek: Antrenman çalışması sırasında takımın yeni bir kondisyoner alması.
• Olgunlaşma (Maturation):

  Katılımcıların doğal gelişim süreciyle değişmesi.

  Örnek: Genç sporcularda yaşla birlikte doğal kuvvet artışı.
• Test Etkisi (Testing Effect):

  Ön testin son testi etkilemesi (öğrenme etkisi).

  Örnek: Koordinasyon testinin tekrarında öğrenme nedeniyle iyileşme.
• Araç Değişimi (Instrumentation):

  Ölçüm araçlarının veya değerlendiricilerin değişmesi.

  Örnek: Farklı antrenörlerin performans değerlendirmesi yapması.
• İstatistiksel Regresyon:

  Ekstrem skorların ortalamalara doğru kayması.

  Örnek: En zayıf sporcuların ikinci ölçümde daha iyi performans göstermesi.
• Seçim Yanlılığı (Selection Bias):

  Grupların başlangıçta farklı özellikler taşıması.

  Örnek: Deney grubuna daha motive sporcuların seçilmesi.
• Mortality (Kayıp):

  Katılımcıların çalışmayı bırakması ve gruplar arası farklılık yaratması.

  Örnek: Zorlu antrenman grubundan daha çok sporcu ayrılması.

İç Geçerliği Koruma Stratejileri:

• Randomizasyon (rastgele atama)
• Kontrol grubu kullanımı
• Körleme (blinding) tekniği
• Standardize prosedürler
• Çoklu ölçüm zamanları

Araştırma sonuçlarının başka kişilere, ortamlara, zamanlara ve durumlara genellenebilme derecesidir.

Dış Geçerlilik Türleri:

• Popülasyon Geçerliği:

  Sonuçların başka gruplara genellenebilirliği.

  Örnek: Profesyonel futbolcularla yapılan çalışmanın amatörlere uygulanabilirliği.
• Çevresel Geçerlilik:

  Sonuçların farklı ortamlarda geçerliliği.

  Örnek: Laboratuvar koşullarında elde edilen sonuçların saha koşullarında geçerliliği.
• Zamansal Geçerlilik:

  Sonuçların farklı zaman dilimlerinde geçerliliği.

  Örnek: Sezon başında yapılan çalışmanın sezon ortasında geçerliliği.
• Tedavi Geçerliği:

  Müdahalenin farklı uygulayıcılarla aynı etkiyi göstermesi.

  Örnek: Antrenman programının farklı antrenörler tarafından uygulanması.

Dış Geçerliği Artırma Stratejileri:

• Temsili örneklem seçimi
• Gerçek yaşam koşullarında çalışma
• Çoklu ortam ve zaman dilimi
• Tekrarlama çalışmaları (replication)
• Meta-analiz yaklaşımları

• Ters İlişki: Genellikle iç geçerlilik artırıldığında dış geçerlilik azalır
• Kontrollü Ortam: Yüksek iç geçerlilik, düşük dış geçerlilik
• Doğal Ortam: Düşük iç geçerlilik, yüksek dış geçerlilik
• Optimal Denge: Araştırma amacına göre uygun dengeyi kurma

• Ön Test - Son Test Kontrol Gruplu Tasarım:

  En yaygın kullanılan tasarım. Katılımcılar rastgele gruplara atanır, tüm gruplara ön test uygulanır, müdahale yapılır, son test uygulanır.

  Formül: R O₁ X O₂ / R O₃ O₄
  Spor Örneği: Yeni kuvvet antrenman programının etkisi
  • Deney grubu: Ön test → 8 hafta yeni program → Son test
  • Kontrol grubu: Ön test → 8 hafta standart program → Son test
• Solomon Dört Grup Tasarımı:

  Test etkisini kontrol etmek için iki grup daha eklenir. Dört grup kullanılır: iki grup ön test alır, iki grup almaz.

  Formül: R O₁ X O₂ / R O₃ O₄ / R X O₅ / R O₆
• Yalnızca Son Test Kontrol Gruplu Tasarım:

  Ön test uygulanmaz, sadece son test yapılır. Test etkisini önler.

  Formül: R X O₁ / R O₂

Rastgele atama yapılamadığında kullanılan tasarımlar. İç geçerlilik gerçek deneylere göre düşüktür.

• Eşitlenmemiş Kontrol Gruplu Tasarım:

  Mevcut gruplar kullanılır, rastgele atama yapılmaz.

  Spor Örneği: İki farklı okuldaki voleybol takımları
  • A Okulu: Yeni taktik antrenmanı
  • B Okulu: Geleneksel antrenman
• Zaman Serisi Tasarımı:

  Tek grup kullanılır, müdahale öncesi ve sonrası çoklu ölçümler yapılır.

  Formül: O₁ O₂ O₃ O₄ X O₅ O₆ O₇ O₈
• Çoklu Başlangıç Tasarımı:

  Aynı müdahale farklı zaman dilimlerinde farklı gruplara uygulanır.

• Crossover (Çaprazlama) Tasarım:

  Her katılımcı hem deney hem kontrol grubunda yer alır. Kişi kendi kontrolü olur.

  Spor Örneği: İki farklı beslenme stratejisi
  • 1. Dönem: Grup A → Strateji 1, Grup B → Strateji 2
  • Washout Periyodu (2 hafta dinlenme)
  • 2. Dönem: Grup A → Strateji 2, Grup B → Strateji 1
• Faktöriyel Tasarım:

  Aynı anda birden fazla bağımsız değişkenin etkisi ve etkileşimi incelenir.

  Örnek: 2×2 Faktöriyel → Antrenman türü (kuvvet/dayanıklılık) × Beslenme (normal/yüksek protein)
• Tekrarlı Ölçümler Tasarımı:

  Aynı katılımcılardan farklı zaman noktalarında ölçümler alınır.

  Spor Örneği: Antrenman programının etkisini 2, 4, 6, 8. haftalarda ölçme

• Araştırma Sorusu: Neden-sonuç mı, betimleyici mi?
• Etik Faktörler: Kontrol grubuna müdahale vermeme etik mi?
• Pratik Kısıtlar: Zaman, bütçe, katılımcı sayısı
• İç Geçerlilik Gereksinimleri: Ne kadar kontrol gerekli?
• Dış Geçerlilik Hedefleri: Sonuçlar nereye genellenecek?

Elit sporcuların az sayıda olması nedeniyle tek sporcu üzerinde yoğun çalışma yapma yaklaşımı.

• ABAB Tasarımı:

  A=Baseline (temel durum), B=Müdahale. Müdahaleyi başlatma ve durdurma döngüsü.

  Praktik Örnek: Elit tenisçide mental antrenman
  • A1: 2 hafta normal antrenman (performans ölçümü)
  • B1: 4 hafta mental antrenman + normal antrenman
  • A2: 2 hafta sadece normal antrenman
  • B2: 4 hafta tekrar mental antrenman + normal antrenman
• Çoklu Baseline Tasarımı:

  Aynı müdahale farklı becerilere farklı zamanlarda uygulanır.

  Örnek: Voleybol oyuncusunda servis, smaç ve pas becerilerinin ayrı ayrı antrenmanı
• Değişken Müdahale Tasarımı:

  Farklı müdahaleler sistematik olarak test edilir.

• Ekolojik Anlık Değerlendirme (EMA):

  Sporcuların günlük yaşamlarında gerçek zamanlı veri toplama. Mobil uygulamalar ile.

  Örnek: Günlük enerji seviyesi, motivasyon, stres düzeyini anlık bildirme
• Giyilebilir Teknoloji Entegrasyonu:

  GPS, kalp ritmi monitörleri, ivmeölçerler ile sürekli veri toplama.

  Örnek: Antrenman yükü, toparlanma süreleri, uyku kalitesi izleme
• Video Analizi Entegrasyonu:

  Performans analizini araştırma verisi olarak kullanma.

  Örnek: Teknik beceri gelişiminin objektif ölçümü
• Çoklu Kaynak Entegrasyonu:

  Fizyolojik, psikolojik, performans verilerini birleştirme.

• Hiyerarşik Lineer Modelleme (HLM):

  Sporcular takımlar içinde kümelendiği için çok düzeyli analiz gerekir.

  Örnek: Basketbol oyuncularının performansı
  • Düzey 1: Bireysel sporcu özellikleri
  • Düzey 2: Takım özellikleri (antrenör, taktik, takım kültürü)
• Ağ Analizi (Network Analysis):

  Takım içi etkileşimlerin ve iletişim ağlarının analizi.

  Örnek: Pas ağları, sosyal ağlar, liderlik dinamikleri
• Dinamik Sistem Yaklaşımı:

  Takım performansını karmaşık adaptif sistem olarak inceleme.

• Alternatif Kontrol Stratejileri:

  Geleneksel kontrol grubu yerine alternatif müdahale grubu kullanma.

  Örnek: "Yeni antrenman" vs "Standart antrenman" (müdahalesiz grup yerine)
• Adaletli Dağıtım Tasarımı:

  Tüm katılımcıların müdahaleden faydalanması için bekleme listesi kontrol grubu.

• Sezonluk Dönem Uyumu:

  Antrenman periyodizasyonuna uygun araştırma takvimi.

• Minimal Risk Müdahaleleri:

  Performansı olumsuz etkilemeyecek müdahale tasarımları.

Küçük örneklem büyüklüklerindeki sınırlılığı aşmak için birden fazla çalışmanın bulgularını birleştirme.

• Sistematik Literatür Taraması: Belirli konudaki tüm çalışmaları toplama
• Etki Büyüklüğü Hesaplama: Farklı çalışmaların sonuçlarını standartlaştırma
• Homojenlik Testleri: Çalışmaların birleştirilebilirliğini değerlendirme
• Alt Grup Analizleri: Farklı popülasyonlar için ayrı etkiler